Blisko sześćdziesiąt lat po wojnie czytelnik beletrystyki wojennej spotyka się w licznych publikacjach ze stwierdzeniem, że sowiecki czołg T-34 to „najlepszy czołg II wojny światowej”, „czołg, który odmienił losy wojny”, „pogromca niemieckich Tygrysów”. Czołg ten wręcz bałwochwalczo wychwalany z sugestią, że wprowadzenie tego czołgu na fronty II wojny przechyliło falę niepowodzeń Armii Czerwonej zamieniając ja w pasmo zwycięstw. Przypomnijmy zatem krótką historię czołgu i jego większe bitewne wystąpienia by móc ocenić fakty. Wcale nie w trakcie wojny, ale 19. grudnia 1939 r. Komitet Obrony przy Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR przyjął uchwałę o wprowadzeniu na uzbrojenie armii czołgu T-34. Seryjną jego produkcję rozpoczęto 31 marca 1940 r. Po rozpoczęciu produkcji przeprowadzono latem tego roku poligonowe próby porównawcze z niemieckim Pz.Kpfw III przy czym wynik prób okazał się negatywny dla T-34. Natychmiast przystąpiono do wprowadzania poprawek konstrukcyjnych mających przynajmniej wyrównać szanse bojowe obu tych czołgów. /Andrzej Kiński - T-34 Nowa Technika Wojskowa/. Oprócz T-34 na uzbrojenie armii wprowadzono też czołg, którego odpowiednika w tym okresie nie posiadała armia niemiecka, był to ciężki czołg KW-1 /Kliment Woroszyłow/. 21. czerwca 1941 r. z chwilą wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej Armia Czerwona skierowała na fronty wojny łącznie 1475 szt. czołgów T-34 i KW-1. /Donald Sommerwille- Kronika II wojny Światowej/. Stanowiły one 43% ilości czołgów wprowadzonych do akcji przez armie niemieckie. W ramach prowadzonej operacji „Barbarossa”, dowodzona przez feldmarszałka von Rundtstedta Grupa Armii Południe w składzie, której walczyła I Grupa Pancerna Ewalda von Kleista, miała zdobyć rejon Łuck-Dubno-Równe-Żytomierz posuwając główne swoje siły w kierunku Kijowa. Rejon ten położony na południe od wielkich bagien Polesia, dzięki swojemu ukształtowaniu, był zawsze na ziemiach polskich historycznymi „zawiasami” bitewnymi, wokół których toczyło się na przestrzeni lat wiele ciężkich zmagań wojennych. Warto tu przypomnieć choćby niektóre z nich: największą decydując bitwę późnego średniowiecza pod Beresteczkiem 28-30. czerwca 1651 r., boje toczone o Równe i twierdzę Brody pomiędzy 4. a 29. lipca 1920 r. przez armie II Rzeczypospolitej w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1920 r., czy ostatnie w tym rejonie ciężkie boje Armii Czerwonej w czasie ponownego zajmowania terenów Ukrainy, kiedy to w lutym 1944 r. doszło do okrążenia dużego zgrupowania armii niemieckich pod Korsuniem. Podobnie stało się też w czerwcu 1941 r. Wykorzystując walory terenu na formacje von Rundtstedta natarły sowieckiego zgrupowania pancerne Frontu Południowo-Zachodniego gen Kirponosa. Wywiązała się bitwa pancerna która swoim ogromem i zaciekłością działań poszczególnych związków bojowych może być porównywalna jedynie ze zmaganiami związków pancernych w Łuku Kurskim. Przy czym warto dodać, że w toczonej tam od 10. lipca 1943 r. słynnej bitwie pod Prochorowką Front Stepowy gen. Rotmistrowa /1630 czołgów/ użył jedynie 850 czołgów wszystkie w końcu tracąc. W bitwie w rejonie Łucka-Równego i Dubna obie strony posiadały ich wielokrotnie więcej. Po stronie sowieckiej pierwszy raz wystąpił masowo T-34, natomiast armie niemieckie nie posiadały jeszcze ani Pz.Kpfw V „Panther” czy Pz.Kpfw VI „Tiger”. W roku 1941 wzdłuż całego frontu operacji „Barbarossa”, walczyły cztery Grupy Pancerne posiadające łącznie 3428 czołgów z tego 926 szt. to nieco już przestarzałe Pz.Kpfw I i II. Ponieważ przebieg tej stoczonej w dniach 23-29. czerwca bitwy jest na ogół nieznany współczesnym czytelnikom beletrystyki II wojny światowej i z rzadka tylko może on natrafić na krótką informację, że bitwa taka miała miejsce, dlatego przytoczę w całości jedyne, dostępne na polskim rynku opracowanie przebiegu bitwy autorstwa Piotra Chmielowca zamieszczone w książce pt. W cieniu linii Mołotowa. Ochrona granicy ZSRR z Trzecią Rzeszą miedzy Wisznią a Sołokiją w latach 1939-41. Wydanej przez Instytut Pamięci Narodowej, Rzeszów 2002.
Zasadnicze uderzenie Grupy Armii „Południe” zostało wykonane siłami 1. Grupy Pancernej i 6. Armii. Trafiło ono dokładnie w styk radzieckich 5. i 6. Armii. W pierwszym rzucie nacierały oddziały piechoty, których zadaniem miało być opanowanie mostów na Bugu oraz zdobycie radzieckich umocnień nadgranicznych. Walki nie trwały długo, chociaż na pokonanie oporu części schronów potrzeba było kilku dni, a pojedyncze przetrwały do lipca. Już o godzinie dziesiątej, po opanowaniu przyczółków na wschodnim Bugu, gen. Kleist wprowadził do walki XLVIII Korpus Zmotoryzowany, pod dowództwem gen. wojsk pancernych Wernera Kempfa. Jego dywizje pancerne obeszły obrońców i ruszyły na Radziechów. Oddziały pancerne i piechoty wspierane były przez pułki bombowe Luftwaffe: Kampf Geschwader 54 i 55, wyposażone w samoloty Ju 88A oraz He 111H. W celu likwidacji niemieckiego klina pancernego gen. Kirponos nakazał uderzenie 4. i części 15. Korpusu Zmechanizowanego. Dowódca radzieckiej 6. Armii, nie orientując się w zagrożeniu, wyznaczył do tego zadania zaledwie dwa bataliony czołgów i batalion piechoty zmotoryzowanej z 4. KZmech. (dowódca gen. mjr A. Własow). Siły przeznaczone do zatrzymania Niemców były niewystarczające, nie udało się więc zlikwidować wyłomu w pasie 5. Armii, który do końca dnia powiększył się do 20 km. 1)
Dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego początkowo nie znało siły i rzeczywistych skutków niemieckiego uderzenia. Chaos pierwszych godzin wojny i brak łączności z podległymi armiami wpłynął na optymizm meldunku, który wysłano do Głównej Rady Wojennej. 22 czerwca wieczorem Ludowy Komisarz Obrony wydał dyrektywę nr 3, o przejściu 5. i 6. Armii do kontrataku i zajęciu do 24 czerwca rejonu Lublina. 2) Użyć miano co najmniej pięciu korpusów zmechanizowanych, ze wsparciem całego lotnictwa frontu i części lotnictwa dalekiego zasięgu. W ówczesnych warunkach było to zadanie nierealne.
Do zniszczenia sił niemieckich gen. Kirponos postanowił wykorzystać, oprócz piechoty 5. i 6. Armii, wszystkie korpusy zmechanizowane będące w składzie frontu oraz odwodowe korpusy strzeleckie: 31., 36. i 37. Problemem dla dowództwa frontu było oddalenie korpusów zmechanizowanych od planowanych kierunków uderzeń. Zmuszało to do wprowadzania do walki pojedynczych związków pancernych kolejno, co zmniejszało szanse kontruderzenia. Dodatkowo znajdujące się najbliżej dywizje pancerne toczyły już walkę z przeciwnikiem.
Na posuwające się w kierunku Radziechowa czołgi XLVIII KZmot. 23 czerwca rano uderzyły niektóre jednostki 4. i 15. KZmech. Całodzienne walki nie przyniosły oczekiwanego rozstrzygnięcia. Siły użyte do przeciwuderzenia były niewystarczające do powstrzymania Niemców, za atakującymi czołgami nie nadążały też oddziały artylerii, brakowało osłony z powietrza. 3) Pozostałe jednostki tych korpusów walczyły z innymi zgrupowaniami przeciwnika. W ten sposób w rejonie Łucka, Brodów i Równego rozpoczęła się największa bitwa pancerna początkowego okresu wojny niemiecko-radzieckiej. Z obu stron wzięło w niej udział ponad 2 500 czołgów. 4)
23 czerwca wieczorem Niemcy zajęli Radziechów i Beresteczko. Tymczasem wysiłki dowództwa Frontu Południowo-Zachodniego w celu zgromadzenia silnego zgrupowania pancernego do przeciwuderzenia nie mogły zostać zrealizowane 24 czerwca. Użycie 8. KZmech. (dowódca gen. lejtn. Dmitrij Riabyszew) było niemożliwe, gdyż znajdował się on na wschód od Jaworowa. Był to wynik braku znajomości ogólnej sytuacji na froncie przez gen. Muzyczenkę, który wobec rozkazu przerzucenia korpusu w rejon Brodów pozostawił go na zachód od Lwowa. W tej sytuacji początek natarcia na niemiecki klin pancerny postanowiono przesunąć na 25 czerwca. Udział w nim wziąć miały jednostki 8. i 15. KZmech.; ten ostatni planowano wzmocnić 8. Dywizją Pancerną ze składu 4. KZmech.
24 czerwca uporczywe boje na wschód od Radziechowa toczył tylko 15. KZmech. (dowódca gen. mjr Hnat Karpezo). Walka, kontynuowana także następnego dnia, obfitowała w dramatyczne momenty. Załoga starszego sierżanta Dudnika nie przerwała ataku nawet po zablokowaniu wieży swojego KW-1. Wycofano się dopiero kiedy czołg zaczął się palić. Inny czołg, pod dowództwem lejtn. Żybina, nie wycofał się nawet wtedy, kiedy jego pancerz został w dwóch miejscach przebity na wylot. Ładowniczy czołgu, młodszy sierżant Finkelsztejn, oślepiony po eksplozji nieprzyjacielskiego pocisku w czołgu, pozostał na swym stanowisku do końca walki. 5)
25 czerwca wieczorem oddziały niemieckiej 6. Armii zaczęły z marszu forsować Styr na 70-kilometrowym odcinku od Łucka do Beresteczka, zaś rajd 11. DPanc., która oderwała się od własnych sił głównych na 40 kilometrów, przyniósł jej zajęcie Dubna. Gen. Kirponos zaplanował na 26 czerwca zbieżne uderzenie na radziechowskie zgrupowanie nieprzyjaciela. Korpusy zmechanizowane wesprzeć miały przybyłe z głębi kraju korpusy strzeleckie z rezerwy frontu (31., 36. i 37.), które zajęły rubież obronną od Stołpychowa (na północ od Łucka) do Gołogór (na południe od Krzemieńca).
Sukcesy niemieckich jednostek pancernych i zmotoryzowanych w pierwszych miesiącach wojny możliwe były także dzięki stosowanej przez nie taktyce walki. W szpicy znajdowały się pododdziały motocyklistów. Unikając walk, rozpoznawały one siły przeciwnika i szukały słabo obsadzonych odcinków. Za nimi w trzech kolumnach posuwały się pododdziały czołgów. Środkowa z nich była zwykle wysunięta i nasycona środkami przeciwpancernymi. W starciu z nieprzyjacielem pozostałe kolumny wychodziły na skrzydła i starały się okrążyć broniące się radzieckie zgrupowanie. Oddziały pancerne ściśle współpracowały z piechotą, lotnictwem i artylerią. W razie kontrataku sił pancernych szybko rozwijano artylerię przeciwpancerną. 6)
25 czerwca w lewe skrzydło 1. Grupy Pancernej uderzyły, w kierunku Dubna i Równego, radzieckie korpusy zmechanizowane: 9. (dowódca gen. mjr Konstanty Rokossowski) i 19. (dowódca gen. mjr Nikołaj Fieklenko). Natarcia, przeprowadzone na kierunkach rozbieżnych, nie powstrzymały niemieckiego III KZmot. (dowódca gen. kawalerii Eberhard von Mackensen), pomimo dwukrotnego włamania się w niemieckie pozycje na głębokość do 30 km. Następnego dnia z południa do natarcia na Radziechów i Beresteczko przystąpiły także 8. i 15. KZmech. W walkach uczestniczyła piechota 5. i 6. Armii. Uderzenia jednostek radzieckich nie otrzymały wsparcia ze strony własnego lotnictwa. W ostateczności o wynikach kontruderzenia zadecydować miała przewaga Luftwaffe. Nawet użycie czołgów ciężkich KW-1, górujących nad czołgami niemieckimi grubością pancerza, nie przyniosło sukcesu. Wysłany do ataku na Radziechów 1. batalion czołgów z 19. pułku czołgów 10. DPanc., dowodzony przez kpt. Zachara Slusarenko, dysponował po walce tylko dwiema maszynami KW-1, z 18 czołgów KW-1 i pięciu BT-7, jakie przystąpiły do walki. Na czołgach pozostały liczne ślady po celnych strzałach dział niemieckich, które nie zdołały jednak przebić pancerzy. 7)
Atakujące w kierunku Beresteczka 34. i 12. dywizje pancerne z 8. KZmech. doprowadziły do częściowego rozbicia 57. DP, osłaniającej prawe skrzydło 1. Grupy Pancernej i do zajęcia Leszniowa. Na lewo od 8. Korpusu nacierały też jednostki 15. KZmech. W czasie bombardowania stanowiska dowodzenia ciężko ranny został dowódca korpusu, gen. Karpezo. Uderzająca z północy w kierunku Dubna 43. DPanc. z 19. KZmech. dotarła do wschodnich krańców miasta. Brak wsparcia sąsiednich jednostek, które zostały zatrzymane przez Niemców, zmusił ją do wycofania się pod Równe. 8) Działania radzieckie z niepokojem obserwowano w sztabie gen. Kleista i w dowództwie GA „Południe”. Na południowy kierunek uderzenia kierowano dywizje XLIV KA. W rejon Beresteczka podążały wojska 16. Dywizji Zmotoryzowanej, 670. dywizjon przeciwpancerny i bateria artylerii przeciwlotniczej. Lotnictwo niemieckie bez przerwy bombardowało oddziały radzieckie.
26 czerwca wieczorem w radzieckim sztabie Frontu Południowo-Zachodniego postanowiono przerwać ataki i wycofać korpusy zmechanizowane poza linię obsadzoną przez odwodowe dywizje piechoty. Podjęto też decyzję doprowadzenia do gotowości bojowej umocnień znajdujących się na starej granicy państwowej (Linia Stalina). Kwatera Główna zażądała jednak kontynuowania przeciwuderzenia. Zmieniające się rozkazy, wręcz chaos decyzyjny, sprawiały jednostkom radzieckim wiele trudności, dodatkowo 27 czerwca rano niemiecka 11. DPanc., znajdująca się w Dubnie, przebiła się i posuwała w kierunku Ostroga.
Rozkaz, jaki otrzymał dowódca 8. KZmech., nakazywał uderzenie na kierunku Brody-Dubno i zajęcie do wieczora Dubna. W czasie przygotowań do ataku do sztabu korpusu przybył członek Rady Wojennej Frontu Południowo-Zachodniego, korpuśny komisarz N. Waszugin. Grożąc gen. Riabyszewowi rozstrzelaniem, nakazywał natychmiastowe rozpoczęcie uderzenia. Nie przyjmując argumentów generała, usłyszał od niego śmiałe, jak na radzieckie obyczaje, słowa: „Uważam za przestępstwo wobec ojczyzny rzucać wojska korpusu częściami na pewne zniszczenie przez przeciwnika”. 9) Wobec braku czasu na zebranie wszystkich pododdziałów, sformowano oddział połączony, na czele którego stanął zastępca dowódcy korpusu, komisarz brygadowy N. Popiel. W natarciu udział wzięła ponownie 34. DPanc. pod dowództwem płk. I. Wasiliewa, licząca 150 czołgów, pułk czołgów z 12. DPanc. (25 czołgów nowych typów) i 6. (korpuśny) pułk motocyklistów. Reszta czołgów z 12. DPanc. z powodu braku paliwa nie zdążyła wziąć udziału w walce. Uderzając wzdłuż szosy Brody-Dubno, 34. DPanc. zniszczyła batalion piechoty zmotoryzowanej i kompanię czołgów pod wsią Granówka, a następnie w rejonie Werby zajęła sztab 11. DPanc. Pod wieczór czołgiści radzieccy dotarli do Dubna, wychodząc na tyły 11. DPanc. dochodzącej do Ostroga. Gen. Franz Halder - Szef Sztabu Generalnego pod datą 29 czerwca zapisał w dzienniku: „Na prawym skrzydle 1. Grupy Pancernej, za 11. dywizją pancerną, nastąpiło głębokie włamanie 8. korpusu pancernego, co prawdopodobnie spowodowało znaczne zamieszanie w obszarze pomiędzy Brodami i Dubnem”. 10)
27 czerwca natarcie podjął także 19. KZmech., któremu udało się przebić na południe na kierunku Dubna. Z północnego wschodu pod miasto podeszły dywizje 36. KS. Zdecydowany opór stawiany przez Niemców oraz brak koordynacji działań korpusów radzieckich, które dodatkowo działały na różnych kierunkach, przeszkodził w osiągnięciu zamierzonego celu.
Niemieckie dowództwo GA „Południe”, oceniając sytuację w rejonie Dubna jako poważną, skierowało na pomoc dywizjom pancernym 75., 44. i 111. dywizje piechoty, a także 16. DZmot. Nakazano też 16. DPanc. zawrócenie i osłonięcie drogi prowadzącej z Brodów na Dubno. Przygotowano specjalną grupę bojową do walki z czołgami 8. i 15. KZmech. 11) Oddziały radzieckie zostały uwikłane w ciężkie walki obronne - Niemcy ponownie przejęli inicjatywę. Część sił 8. KZmech. (7. DZmot.) z dużymi stratami dołączyła do sił własnych. Walcząca w okrążeniu w rejonie Dubna 34. DPanc. broniła się przez trzy dni; w końcu czerwca dysponowano tylko 15 czołgami bez paliwa, które uszkodzono i ukryto. W czasie walk zginął dowódca dywizji, płk Wasiliew. Pozostali przy życiu czołgiści starali się przedrzeć na wschód. 12)
Dowództwo niemieckiej 1. Grupy Pancernej planowało dokonać głębokiego włamania na kierunku nowogrodzko-wołyńskim, aby odciąć siły główne Frontu Południowo-Zachodniego od linii rejonów umocnionych na starej granicy. Następnie zamierzano wspólnie z wojskami uderzającymi z rejonu Rumunii okrążyć i zniszczyć siły radzieckie. Próbując temu zapobiec, gen. Kirponos nakazał wojskom 5. Armii nacierać 1 lipca na niemieckie jednostki szybkie, włamujące się w rejonie Równego na kierunku Nowogrodu Wołyńskiego. Uderzenie 27. KS oraz korpusów zmechanizowanych (22., 9. i 19.) z rubieży Łuck-Hoszcza przyniosło pewne sukcesy terenowe, jednakże natychmiastowe wprowadzenie przez Niemców kilku jednostek pancernych (13. DPanc., 25. DZmot., Brygady Zmotoryzowanej SS „Leibstandarte Adolf Hitler” i 16. DPanc.), zlokalizowało radzieckie włamanie. 13) W ciężkich walkach obie strony poniosły duże straty w żołnierzach i sprzęcie.
30 czerwca Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa ACz nakazała wycofanie się na linię starych rejonów umocnionych (Linia Stalina). Przyczyniły się do tego szybkie postępy 2. Grupy Pancernej działającej na Froncie Zachodnim - obawiano się okrążenia sił całego Frontu Południowo-Zachodniego. W końcu czerwca jednostki 1. Grupy Pancernej powiększyły włamanie na styku radzieckiej 5. i 6. Armii do 150 km. Sowietom nie udało się zatrzymać niemieckich oddziałów pancernych, jednakże zostały one uwikłane w walki, które opóźniły ich posuwanie się o prawie tydzień - w rezultacie udało się wycofać siły 6. i 26. Armii. To jednak, co nie udało się Niemcom w czerwcu, powiodło się na początku sierpnia pod Humaniem, gdzie w „kotle” znalazły się obie armie, a ich dowódcy trafili do niewoli.
Występujący w tej bitwie /blisko 300 szt./ czołg T-34 nie zapewnił żadnej przewagi bojowej, która zmieniła by jej przebieg. W wyniku odniesionego w bitwie zwycięstwa, Paul Carl Schmidt archiwista, szef służby prasowej von Ribbentropa ustalił i opublikował w swojej książce, że armie niemieckie zniszczyły i zdobyły łącznie 2585 szt. czołgów armii czerwonej. /Paul Carell - Operacja „Barbarossa”/.
We wspomnianej na początku bitwie pod Prochorowką w Łuku Kurskim uznanej za największą bitwę pancerną II wojny światowej po stronie sowieckiej walczył wielokrotnie już zmodernizowany czołg T-34 /około 350 szt/, jego przeciwnik niemiecki II Korpus Pancerny SS unowocześnił swój stary bitewny sprzęt pancerny o około 100 czołgów Pz.Kpfw VI „ Tiger” nie posiadał natomiast Pz.Kpfw V „Panther”. W tym rejonie posiadał je tylko 39 Pułk Pancerny przydzielony Dywizji Grenadierów Pancernych Grossdeutschland,, która działać miała na kierunku obojańskim, około 40-50 km na płd-zach. od Kurska. Pułk ten prowadził natarcie w kierunku wsi Bieriezowka Według stanu z 10 lipca cały pułk miał tylko 10 sprawnych wozów, 25 utracił bezpowrotnie, 65 wozów znajdowało się w naprawach, a dalszych 100 wymagało remontu (56 trafionych pociskami artylerii lub uszkodzonych przez miny, 44 uszkodzone z przyczyn technicznych). Następnego dnia, dzięki doskonałej pracy pododdziałów remontowych, które części otrzymywały drogą lotniczą z Niemiec, gotowych do walki było już 38 Panther. [za: /www.panzer.punkt.pl/] W pierwszym boju spotkaniowym pod Prochorowką, na początku ataku Frontu Stepowego, w zatrzymaniu tegoż uczestniczyło około 35 „Tygrysów”. Ta niewielka liczba nowoczesnych jak na owe czasy czołgów w połączeniu z resztą korpuśnej broni pancernej zasłała pole tamtej bitwy setkami rozbitych czołgów sowieckich. A więc nie technika czołgu T-34 czy KW-1 decydowała o losach bitew pancernych II wojny i o przebiegu całej wojny. Co za tym decydowało? Czołgów T-34 wyprodukowano na terenie ZSRR w latach 1940-1944 ponad 35 000 szt., od końca 1944 r. do końca wojny jeszcze 22000 szt. czyli łącznie 57 000 szt. Produkowano do tego w nieco mniejszej ilości pozostałe typy broni pancernych. Stany Zjednoczone wyprodukowały w latach 1942-1945 49 000 szt. czołgów typu Sherman, dostarczając w ramach pomocy do ZSRR 5000 szt. Była też produkcja i dostawy brytyjskie. W tym samym czasie Niemcy na potrzeby frontów II wojny wyprodukowały między innymi: 11 000 szt. Pz.Kpfw IV, ok. 6000szt. Pz.Kpfw V „Panther” , ok. 1400 szt. Pz.Kpfw VI „Tiger” i tylko 473 szt. Pz.Kpfw VI Ausf E „Tiger II” czyli „Königstiger” -Tygrys Królewski. / Andrzej Kiński - T-34. Druk - Technika Wojskowa lipiec 2000/. Na tych typach spoczywał główny ciężar walk. Produkcja pozostałych czołgów słabszych technicznie, miała mniejsze znaczenie bojowe I to wyjaśnia przebieg wojny i jej ostateczne skutki.
W sprawie ilości czołgów użytych podczas bitwy pancernej w rejonie: Dubno-Łuck-Brody, po stronie radzieckiej 1. czerwca 1941 r. w KOWO było 4788 sprawnych czołgów. Ilościowe straty Armii Czerwonej w pierwszych dniach operacji „Barbarossa” stały tutaj pod względem wielkości na drugim miejscu. Od 22 czerwca do 6 lipca utraciła ona 4381 czołgów (według źródeł rosyjskich). Według niemieckich danych propagandowych z października 1941 r. straty radzieckie na zachodniej Ukrainie /z okresu Bitwy/ wyniosły : 150 tys. żołnierzy, 1970 czołgów i 2190 dział.4. KZmech wziął udział w walkach tylko niewielkimi pododdziałami. 15. KZmech. liczył 22 czerwca 680 czołgów (minus straty w pierwszych dniach). 8. Zmech. liczył 858 czołgów, z czego do omawianej bitwy włączyło się około połowy (reszta straty, głównie niebojowe). Z 22. KZmech. do walki włączyło się 45 czołgów, a dodatkowe 415 dopiero 1 lipca. 9. KZmech. posiadał 22 czerwca 178 czołgów. 19. KZmech. 395 czołgów. Dodatkowo do 26 czerwca w pierwszych walkach brały udział czołgi 16. DPanc. z 16. KZmech. Łącznie więc ze strony Armii Czerwonej w dniach 25-30 czerwca 1941 r. w walkach udział wzięło 1728 czołgów. Doliczając pojazdy pancerne z dywizji strzeleckich, można założyć, że liczba podana przez Niemców (1970) jest bliska prawdy.
(P Ch)
Piotr Chmielowiec
Jan Lucjan Wyciślak
Chmielowiec Piotr, Wyciślak Jan Lucjan - tekst autorski.